NIEZALEŻNI I SAMORZĄDNI

 

NIEZALEŻNI I SAMORZĄDNI

 

Ten artykuł pochodzi z czasopisma "Farmacja Wielkopolska", nr 3, lipiec/sierpień 2018

Samorządy zawodów zaufania publicznego – przeżytek czy gwarant bezpieczeństwa obywatela w liberalnej gospodarce?

Często w przestrzeni medialnej pojawiają się sformułowania „wolny zawód”, „zawód zaufania publicznego”, „zawód regulowany”. Do dnia dzisiejszego nie ma legalnej definicji dla tych określeń. Są to zawody, których wykonywanie wymaga specjalistycznej wiedzy potwierdzonej certyfikatem zawodowym. Współcześnie do wykonywania wielu z nich nie wystarczą studia akademickie, ale niezbędne jest posiadanie ściśle określonego, certyfikowanego kształcenia podyplomowego, połączonego z praktyką zawodową, zakończonego egzaminem, który uprawnia do ich wykonywania (na przykład zawody prawnicze). Każdy z tych zawodów można wykonywać wyłącznie po spełnieniu wszystkich wymagań określonych w prawie.

Tak więc wykonujący zawód zaufania publicznego ma numer prawa wykonywania zawodu, ponosi odpowiedzialność karną i dyscyplinarną wynikająca z przynależności do samorządu zawodowego, a przynależność do tego samorządu jest obligatoryjna. Zawód zaufania publicznego wykonuje się samodzielnie i na własną odpowiedzialność. Wykonywanie takiego zawodu wiąże się też z wypełnianiem pewnej misji z nim związanej, przestrzeganiem zasad deontologicznych oraz obowiązkiem zachowania tajemnicy klienta, z którym wykonującego zawód zaufania publicznego wiąże relacja oparta na zaufaniu.

Hipokrates twórcą przysięgi zawodu zaufania publicznego

Pierwszymi zawodami zaufania publicznego w starożytności byli kapłani, architekci i prawnicy. Wszystkie te zawody dążyły do tworzenia korporacji. Kodeks Hammurabiego (1750 p.n.e.) wymienia zawody, które można uznać za wolne. To lekarz, sędzia i budowniczy. Kodeks ten określał honoraria oraz kary za postępowanie niezgodne z etosem oraz odszkodowania na rzecz klienta za popełnione błędy.

Tekst przysięgi Hipokratesa (460-370 p.n.e.) co do zasady był przysięgą zawodu zaufania publicznego: „(…) prawideł, wykładów i całej pozostałej nauki będę udzielał swym synom, synom mojego mistrza oraz uczniom wpisanym i związanym prawem lekarskim, poza tym nikomu innemu. Nikomu, nawet na żądanie, nie dam śmiercionośnej trucizny, ani nikomu nie będę jej doradzał, podobnie też nie dam nigdy niewieście środka poronnego. W czystości i niewinności zachowam życie swoje i sztukę swoją”.

Hipokrates wskazuje na obowiązek dzielenia się doświadczeniem i wiedzą z adeptami oraz kolegami w sztuce lekarskiej, ale zastrzega, że tylko z nimi. Lekarz przysięga, że swoim działaniem nigdy nie będzie szkodził pacjentowi. To właśnie ta przysięga wraz z kodeksem etyki zawodowej lekarza jest źródłem zaufania pacjentów.

Zawód zaufania publicznego według prawa polskiego i europejskiego

W Polsce po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. rozpoczęły się prace nad tworzeniem prawa polskiego, także regulującego życie gospodarcze młodego państwa. W 1927 r. pojawiło się rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o prawie przemysłowym, w którym w art. 2 wymienia się obszary działalności, które nie są przemysłem w rozumieniu rozporządzenia, między innymi: „Apteki, laboratoria bakteriologiczne i do celów diagnostyki lekarskiej, wyrób i sprzedaż surowic, szczepionek, preparatów organo-terapeutycznych oraz produktów bakteryjnych leczniczych i zapobiegających chorobom, wyrób i sprzedaż substancji i przetworów odurzających, detaliczna sprzedaż trucizn i środków leczniczych” (art. 2 pkt 14).

W powojennej Polsce pojęcie zawód regulowany pojawia się po 1989 roku. Na przykład ustawa z 26 kwietnia 2001 r. o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej do wykonywania zawodów regulowanych definiuje pojęcie wykonywania zawodu regulowanego i określa kwalifikacje do jego wykonywania. Ustawa stanowi, że wykonywanie zawodu regulowanego „oznacza wykonywanie takiego zawodu na własny rachunek, na podstawie umowy o pracę lub innej formy zatrudnienia dozwolonej przez przepisy obowiązujące w państwie, w którym zawód był, jest lub ma być wykonywany”. Kwalifikacje do wykonywania zawodu regulowanego to – zgodnie z ww. aktem prawnym – „wymogi określone przepisami regulacyjnymi, od spełnienia których uzależnione jest wykonywanie zawodu”.

Rada Unii Europejskiej i Parlament Europejski określają zawód regulowany w Dyrektywie 2005/36/WE:

• „Zawód regulowany – działalność zawodowa lub zespół działalności zawodowych, których podjęcie, wykonywanie lub jeden ze sposobów wykonywania wymaga od osób posiadania specjalnych, odpowiednich kwalifikacji zawodowych – bezpośrednio bądź pośrednio, na mocy przepisów ustawowych, wykonawczych lub administracyjnych”.
• „W szczególności używanie tytułu zawodowego zastrzeżonego na mocy przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych dla osób posiadających odpowiednie kwalifikacje zawodowe stanowi sposób wykonywania działalności zawodowej”.

W 2011 r. było 380 zawodów uznawanych w Unii Europejskiej za zawody regulowane (dwie trzecie zawodów wolnych to zawody regulowane).

W Polsce określenie zawodu zaufania publicznego spotykamy między innymi w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z 2 lipca 2007 r. w sprawie wykonywania zawodu zaufania publicznego. Trybunał podkreślił, że „wykonywanie zawodu zaufania publicznego określane jest dodatkowo normami etyki zawodowej, szczególną treścią ślubowania, tradycją korporacji zawodowej czy szczególnym charakterem wykształcenia wyższego i uzyskanej specjalizacji”. Ponadto Trybunał Konstytucyjny wskazał, że „ustawodawca ma prawo uzależniać prawo wykonywania zawodu zaufania publicznego od spełnienia przez zainteresowanego określonych warunków dotyczących np. jego kwalifikacji zawodowych i moralnych, w tym wymagania cechy «nieskazitelnego charakteru» i «rękojmi prawidłowego wykonywania zawodu»”.

Izby aptekarskie samorządem zawodu zaufania publicznego

Wykonywanie zawodu aptekarza zostało w prawie polskim uregulowane w II Rzeczypospolitej Polskiej (ustawa o wykonywaniu zawodu aptekarza z 1938 r. oraz ustawa o izbach aptekarskich z 15 czerwca 1939 r.). Ustawa z 1938 r. zawierała przepisy dotyczące wykonywania zawodu na terenie całego kraju, precyzowała, jakie czynności wchodzą w zakres wykonywania zawodu, jak nabywane są uprawnienia do zarządzania apteką i na jakiej podstawie następuje utrata uprawnień do wykonywania zawodu aptekarza oraz prowadzenia apteki.

W 1945 r., opierając się na tej ustawie, starano się odtworzyć zasady funkcjonowania nie tylko samego zawodu, ale także samorządu zawodowego aptekarzy. Pod koniec wojny prof. dr hab. Witold Włodzimierz Głowacki kontaktuje się z prof. Bronisławem Koskowskim w sprawie utworzenia izb aptekarskich na terenach wyzwolonych. W latach 1945-1949 prof. W. W. Głowacki jest pierwszym prezesem izby aptekarskiej w województwie poznańskim.

Zmiany ustrojowe powojennej Polski nie sprzyjały działalności aptek prywatnych ani rozwojowi samorządów zaufania publicznego. Dekret z 8 listopada 1946 r. o organizacji samorządów zawodowych: lekarskiego, lekarsko-dentystycznego i aptekarskiego ustalał zasady powoływania organów izby przez Ministra Zdrowia, który także zatwierdzał składy komisji rewizyjnych i sądów dyscyplinarnych. Wprowadzenie w epoce stalinizmu politycznej kontroli i nadzoru nad samorządami zawodowymi niszczy skutecznie ideę samorządności naszego zawodu. Po 1945 r. zezwolenia na prowadzenie apteki wydawał Minister Zdrowia, a zmiany strukturalne i organizacyjne całej służby zdrowia prowadzą do  uspołecznienia” aptek poprzez nacjonalizację aptek prywatnych bez żadnego finansowego zadośćuczynienia. 8 stycznia 1951 r. Sejm uchwalił ustawę o likwidacji izb aptekarskich i ustawę o przejęciu aptek na własność państwa. Efektem tych zmian jest koniec niezależności w wykonywaniu zawodu aptekarza. Do dziś nie znamy odpowiedzi na pytanie, co się stało z majątkiem izb aptekarskich – zarówno tych przedwojennych, jak i odtworzonych po wojnie.

Na fali przemian ustrojowo-gospodarczych aptekarze w 1990 r. podęli trud odrodzenia swojego samorządu aptekarskiego i uznania zawodu farmaceuty/aptekarza za zawód zaufania publicznego. Ich wysiłek zakończył się sukcesem i 19 kwietnia 1991 r. uchwalona została ustawa o izbach aptekarskich, w 1993 r. władze odrodzonego samorządu przyjęły Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. wiąże wykonywanie zawodu zaufania publicznego z możliwością utworzenia samorządu zawodowego, a zapis w konstytucji jest podstawą prawną powoływania samorządów zawodowych. Artykuł 17 ustawy zasadniczej stanowi: „W drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe reprezentujące osoby zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony”.

Idea samorządności terytorialnej i zawodowej w wolnej Polsce jest jednym z filarów demokratycznego państwa prawnego. Dążenie do samorządności jest wyrazem dojrzałości obywateli i rozwija się jedynie w państwach demokratycznych.

Wielkopolskie porozumienie samorządów zawodów zaufania publicznego

Na przestrzeni ostatnich lat samorządy zawodów zaufania publicznego w poszczególnych województwach rozpoczęły współpracę, jednocząc się w rozwiązywaniu wspólnych problemów w relacjach z władzami lokalnymi i władzą centralną. Taka współpraca została nawiązana także na terenie Wielkopolski. Powstało Wielkopolskie Porozumienie Samorządów Zaufania Publicznego. Wielkopolska Okręgowa Izba Aptekarska uczestniczy w pracach Porozumienia bardzo aktywnie. Spotkania organizowane są w siedzibach poszczególnych izb. Na kwartalne spotkania zapraszani są posłowie i senatorowie wielkopolscy. W 2017 r. Wielkopolska Okręgowa Izba Aptekarska była gospodarzem takiego spotkania. Przedstawiłam na nim prezentację „Nowelizacja prawa farmaceutycznego – przyczyny i oczekiwania”. Ożywiona dyskusja i pytania zebranych wskazują, jak ważne i potrzebne jest przedstawienie zmiany w ustawie z 6 września 2001 r. prawo farmaceutyczne (tzw. ustawa „apteka dla aptekarza”), tak aby nasi koledzy lekarze, architekci, biegli rewidenci, diagności i przedstawiciele innych zawodów zaufania publicznego zrozumieli sens tej zmiany i jej znaczenie dla utrzymania niezależności wykonywania zawodu aptekarza.

Potrzebna ogólnokrajowa współpraca samorządów zawodów zaufania publicznego

W 2018 r. pojawiła się inicjatywa szerszej współpracy samorządów zawodowych, czego wyrazem było Ogólnopolskie Spotkanie Organizacji Samorządów Zawodów Zaufania Publicznego, które odbyło się 6 czerwca 2018 r. w siedzibie Łódzkiej Okręgowej Izby Inżynierów Budownictwa w Łodzi. Na spotkaniu obecni byli przedstawiciele dwóch okręgowych izb aptekarskich: prezes Okręgowej Rady Aptekarskiej OIA w Łodzi mgr farm. Paweł Stelmach oraz prezes Wielkopolskiej Okręgowej Rady Aptekarskiej mgr farm. Alina Górecka. Na spotkaniu wskazywano, jak ogromne znaczenie ma wspólne działanie na rzecz ochrony wolności zawodowej oraz zachowania tajemnicy zawodowej, co jest fundamentem zaufania. Podkreślano wagę odpowiedzialności zawodowej i prowadzenia doskonalenia zawodowego przez samorządy zawodowe. W interesie publicznym leży właśnie ochrona niezależności zawodów zaufania publicznego. Niezwykle ważne jest też korzystanie przez samorządy z gwarantowanej ustawowo możliwości wypowiadania się, zwłaszcza w procesach legislacyjnych. Zebrani za niezbędną uznali regularną współpracę pomiędzy strukturami lokalnymi zawodów zaufania publicznego. Podsumowaniem wspólnej wymiany poglądów i dyskusji było wypracowanie wspólnego stanowiska.

Analizując długą historię, a także współczesną rolę zawodów zaufania publicznego w życiu gospodarczym i społecznym, należy stwierdzić, że utrzymanie ich niezależności jest bardzo ważne dla bezpieczeństwa każdego obywatela korzystającego z usług osób wykonujących te zawody, zważywszy na to, co jest podstawą ich funkcjonowania – tajemnica, obowiązek kształcenia ustawicznego i odpowiedzialność zawodowa. Jednocześnie konstytucyjne prawo do tworzenia samorządów zawodowych jest jednym z filarów demokracji. Historia samorządu aptekarskiego na przestrzeni XX wieku jest tego najlepszym przykładem.